Ο Πράσινος Γκίκας

Δεν διαθέτω καμιά ειδική γνώση ή εμπειρία περί την ζωγραφική. Μια παλιά αγάπη μόνο. Έτσι δεν μπορούσα να μην πάω να δω την έκθση για τον Χατζηκυριάκο Γκίκα στο Μπενάκη της Πειραιώς.

Λίγα πράγματα ήξερα για τον Γκίκα κι αυτά από περιστασιακές αναφορές σε περιοδικά ή βιβλία περισσότερο. Θεώρησα λοιπόν ότι ήταν μια καλή ευκαιρία να προσπαθήσω να αποτιμήσω μόνος μου την αξία ενός ζωγράφου που θεωρείται εθνικό κεφάλαιο.

Στο χώρο της έκθεσης με περίμενε μια έκπληξη: ο Γκίκας δεν είναι ο Γκίκας αλλά οι Γκίκες! Θέλω να πω, ότι αυτός ο άνθρωπος είχε ερωτοτροπήσει, δοκιμάσει ερανιστεί, μιμηθεί, πειραματιστεί τόσο, που η απόσταση από τον ένα πίνακα στον άλλο είναι, αισθητικά και θεματολογικά, πολλές φορές είναι αγεφύρωτη.

Έξυπνη ιδέα των διοργανωτών ήταν να παρατάξουν τα μεγάλα σε μέγεθος ζωγραφικά έργα περιφερειακά, ανώ στο κέντρο ήταν συγκεντρωμένα σχέδια, σπουδές, λιθογραφίες, τα θεατρικά του κ.α.

Αυτό το 'κέντρο' ήταν μια πραγματική βαβέλ: σχέδια με σινική κινέζικης και γιαπωνέζικης τεχνοτροπίας, εικονογραφήσεις με ινδικά θέματα, γυμνά, ερωτικά, εικονογραφήσεις βιβλίων με αρχαία θέματα, χαρακτικά για την Οδύσσεια του Καζαντζάκη, κουστούμια για τραγωδίες, σκηνικά, και, και ,και ...

Στην περιφέρεια οι πίνακες. Εκεί θα μείνω, γιατί το κέντρο μάλλον απεικόνιζε την αχαλίνωτη πειραματική διάθεση του Γκίκα.

Ερωτήματα προς τον εαυτό μου:

α. Σ' αρέσει ο Γκίκας;

β. Είναι όντως μεγάλος ζωγράφος, ανεξάρτητα αν σ' αρέσει ή όχι;

Ξεκινώντας από το δεύτερο θα απαντήσω ναι, είναι μεγάλος ζωγράφος, αλλά ερχόμενος στο πρώτο θα πω ότι ενώ μ' αρέσει δεν μπορώ να τον αγαπήσω.

Γιατί; Γιατί κάτι μου λείπει. Η ζωγραφική του είναι τεχνικά άψογη αλλά έχει μια εγκεφαλικότητα. Δεν είδα πουθενά το Διονυσιακό που επικαλούντο στο τίτλο της έκθεσης. Λείπει το πάθος. Κι αυτό εξηγείται μάλλον, αν κοιτάξει κανείς τις καταβολές του ζωγράφου: πλούσια οικογένεια, πολύπλευρη μόρφωση, ζωή ανάμεσα Αθήνα και Παρίσι, ταξίδια σ' όλο τον κόσμο, γνωριμία με τις εκάστοτε αβάν γκαρντ. Μιλάμε μάλλον για ένα εστέτ, παρά για ένα παθιασμένο φτωχοδιάβολο που ζωγραφίζει σχεδόν ψυχαναγκαστικά και που το πάθος του αποτυπώνεται στους πίνακες.

Ο Καντίνσκι, στο δοκίμιά του για την αφηρημένη ζωγραφική με δίδαξε να προσέχω τρία πράγματα που είναι οι τρεις ακρογωνιαίοι λίθοι του ζωγραφικού έργου:

Σχέδιο, χρώμα, σύνθεση.

Για μένα το σημαντικώτερο είναι το χρώμα. Είναι το πιο καλλιτεχνικά ζωγραφικό. Το σχέδιο έχει μια εγκεφαλικότητα κι η σύνθεση είναι κάτι που καθορίζεται από αισθητικούς κανόνες των εποχών, αν κι ο Καντίνσκι επικαλείται κάποιους αιώνιους νόμους εκεί, αλλά δεν με πείθει. Το χρώμα είναι η αιώνια αλήθεια της ζωγραφικής.

Αλήθεια ποιό είναι το χρώμα του Γκίκα; Μα το πράσινο! Είναι ο κυρίαρχος χρωματισμός στα έργα του. Και ποιό είναι το λιγώτερο σε έκταση και ένταση απαντώμενο; Το κόκκινο! Voila. Το πάθος που λέγαμε; Λείπει.

Είναι κακό αυτό; Όχι, απλά φανερώνει την ιδιοσυγκρασία του ζωγράφου.

Και η θεματολογία; Nομίζω αυτό που κυριαρχεί στη θεματολογία είναι το τοπίο: μιλάμε για τοπίο αστικό και φυσικό. Δοσμένο πάντα με ένα ιδιότυπο και χωνεμένο κυβισμό , και με μια πινελιά που πηγαίνει προς το κέντημα. Το χρώμα στο Γκίκα, μέσα από ατέλειωτες παρατασσόμενες γραμμές που σχηματίζουν δαιδάλους και μαιάνδρους, είναι πράγματι κέντημα. Θα τολμούσα να πω, ότι έχει πάρει τα μαθήματα του ποϊντιλισμού και τα έχει εξελίξει αντικαθιστώντας το σημείο με τη γραμμή. Διαφορετικών χρωμάτων γραμμές σε επαλληλία και παραλληλία, συνθέτουν τελικά την υφή των πραγμάτων και τις επιφάνειες.

Φεύγωντας από την έκθεση είχα μες το νου μου πολλές εικόνες που με εντυπωσίασαν, πολλά πράγματα να σκεφτώ, αλλά είχα νοιώσει λίγα. C' est la vie!